डॉ. शंकर आबाजी भिसे
जन्मदिन २९ एप्रिल १८६७ लंडन मधील ‘सोसायटी ऑफ सायन्स’ या संस्थेतर्फे १८९८ मध्ये एक स्पर्धा आयोजित केली गेली होती. साखर, मीठ इत्यादी जिन्नसांच्या मोठ्या राशीतून एकदाच वजन करून पाहिजे तितकाच जिन्नस आपोआप काढुन देणारं यंत्र शोधून काढणार्‍यास मोठे बक्षीस जाहीर केलं होतं. जाहिरात एका भारतीय तरुणाच्या वाचनात आली. त्यानं जिद्दीनं त्या स्पर्धेत भाग घेतला आणि चक्क ते पारितोषिकही पटकावलं. या यशाची माहिती सर्वदूर पसरली.
काँग्रेस पक्षाच्या कार्यकारिणीवर असलेल्या पां. ल. नागपूरकर यांच्याही ती वाचनात आली. त्यांनी या तरुणाची ‘शंकर आबाजी भिसे’ यांची भेट घेतली. मायभूमीची प्रतिष्ठा संशोधन क्षेत्रातही वाढवण्यासाठी त्यांनी इंग्लंड, अमेरिका इथं जावं असं त्यांना सुचवलं. नामदार गोखले, दिनशा वाच्छा, न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे यांसारख्या धुरीणांनीही त्यांना प्रोत्साहन दिलं; आणि सरकारी नोकरी सोडून भिसे १८९९ मध्ये इंग्लंडला रवाना झाले.
तिथं त्यांनी अनेक शोध लावले; पण प्रामुख्यानं मुद्रणक्षेत्रातले त्यांचे शोध क्रांतिकारक ठरले. त्या काळी उपलब्ध असलेले लायनोटाईप हे यंत्र महाग, अवजड आणि ग्रंथ जुळणीस कटकटीचं असं होतं. भिसे यांनी एका मिनिटात कास्टिंग होऊन जुळवणारे १२०० एकेरी टाईप पडतील, असं यंत्र विकसित केलं. त्यानंतर त्यांनी ‘भिसे टाईप’ हे स्वतंत्र टाईप शोधून काढले आणि त्याचे पेटंट मिळवलं. त्याही पुढे मजल मारत त्यांनी ना ऑटोमॅटिक इबेल यंत्राचा किचकट प्रश्न सोडवला. सिंगल टाईप कास्टर वुईध युनिव्हर्सल मोल्ड या यंत्रावर ‘रोटरी मल्टिपल टाईप कास्टर’ या यंत्राचा शोध लावला. दरम्यान ‘अर्ल्स कोर्ट’ इथं भरलेल्या मुद्रणविषयक प्रदर्शनात त्यांनी तयार केलेल्या एका यंत्राला सुवर्णपदक मिळालं. १९०८ साली मद्रास इथं भरलेल्या इंडियन ट्रेड काँग्रेसला हजर राहण्याचे अगत्याचे आमंत्रण त्यांना दिलं गेलं. तिथं त्यांच्या कार्याचा गौरव करण्यात आला. टाटांनीही त्यांच्या कामाची दखल घेतली आणि १९१० मध्ये ‘टाटा भिसे सिंडिकेट’ ची स्थापना झाली.
पहिल्या महायुद्धाचा भडका उडाल्यावर युरोप मधील जीवन असुरक्षित झालं, तेव्हा भिसेंनी अमेरिकेला प्रस्थान केलं. तिथंच ते नंतर स्थायिक झाले. तिथंही सुरुवातीला इतर कंपन्यांच्या माध्यमातून त्यांनी अभिनय मुद्रणयत्रं शोधून काढण्याचा सिलसिला जारीच ठेवला. तीन-चार वर्षांच्या अवधीतच त्यांनी स्वत:ची स्वतंत्र ‘भिसे आयडियल टाईप कास्टर कॉर्पोरेशन’ स्थापन केली. अमेरिकेत असताना त्यांनी इतर अनेक महत्त्वाचे शोध लावले. रोला नावाचा धुण्याचा सोडा, आटोमिडीन नावाचं एक औषध त्यांनी शोधून काढलं. त्या औषधाचा उपयोग पहिल्या महायुद्धातील जखमी सैनिकांवर उपचार करण्यासाठी केला गेला. त्यांच्या षष्ठ्यब्दीपूर्तीचा समारंभ न्यूयॉर्क मध्ये जाहीररित्या धामधुमीत साजरा केला गेला. त्यावेळी ‘न्यूयॉर्क अमेरिकन’ या नियतकालिकाच्या विज्ञान विषयाचे संपादक फ्रान्सिस टिटझॉर्ट म्हणाले, “डॉ. भिसे हे भारताचे एडिसन आहेत. त्यांचा ‘अ‍ॅटोमिक आयोडिनचा शोध’ ही रसाय न शास्त्रातली अजब करामत आहे. भिसेंच्या अद्वितीय अशा वैज्ञानिक आणि मानवतावादी कार्याबद्दल जग त्याचे ऋणी असून त्याचे नाव इतिहासात चिरस्थायी राहील.”
दिपक तरवडे, नाशिक
९०४९४९१६३१